Vortrag: Tausend Jahre jüdische Präsenz in der polnischen Geschichte

Thema: Tausend Jahre jüdische Präsenz in der polnischen Geschichte
Die Geschichte Polens und die Geschichte der Juden sind auf eine außergewöhnliche Weise miteinander verwoben. Zum Ersten: Die historischen Gebiete Polens wurden als eines der wenigen europäischen Länder dauerhaft von der jüdischen Bevölkerung bewohnt, während etwa in Spanien, England, Russland oder Norwegen in verschiedenen geschichtlichen Perioden die Juden vertrieben wurden oder sich in diesen Ländern nicht niederlassen durften.

Zum Zweiten: Einige Jahrhunderte lang stellte das polnische Judentum die größte jüdische Gemeinschaft in der Welt dar: Sie umfasste über die Hälfte aller Juden. Immigrationund Bevölkerungsentwicklung hatten zur Folge, dass Juden ca. 10% der Bevölkerung im polnischen Gebiet ausmachten, wobei im Falle der städtischen Bevölkerung dieser Prozentsatz noch höher war. Die Juden leisteten einen erheblichen Beitrag zur wirtschaftlichen Entwicklung des Landes, insbesondere in Handel, Handwerk und Finanzen.

Zum Dritten: Die zahlenmäßig starke jüdische Gemeinschaft hatte über Jahrhunderte eine eigenständige und vielfältige Kultur hervorgebracht, wodurch sie sich von der Kultur der jüdischen Gemeinschaft in anderen Ländern abhob. Diese kulturelle Besonderheit der polnischen Juden überdauerte sogar das 19. Jahrhundert, nachdem der polnische Staat von der Landkarte Europas verschwunden war, und sie wurde durch die massenhafte Migration auf andere Kontinente, insbesondere nach Amerika und nach Palästina getragen. Im polnischen Gebiet entstanden und entwickelten sich Ideenströmungen, die für die Geschichte der Diaspora eine Schlüsselrolle spielten, wie Chassidismus, Zionismus und Bündismus; das religiöse Leben und die Literatur in jiddischer Sprache erlebten in Polen ihre Blüte.

Zum Vierten: Im 19. und 20. Jahrhundert leisteten Juden und Polen jüdischer Herkunft einen erheblichen gesellschaftlichen, wirtschaftlichen und kulturellen Beitrag, sie engagierten sich für Polens Unabhängigkeitsbestrebungen und für karitative Zwecke; polnische Wissenschaftler jüdischer Herkunft trugen zur Entwicklung der Forschung in Polen und der Welt bei, indem sie mehrfach mit dem Nobelpreis ausgezeichnet wurden.

Die polnische und jüdische Geschichte verbindet auch die größte Tragödie: Polnische Juden waren die erste und gleichzeitig größte Opfergruppe der nazistischen Endlösung. Die Deutschen haben im besetzten Polen die meisten Ghettos gebildet und die Vernichtungslager eingerichtet, wo die aus ganz Europa transportierten Juden ermordet wurden. Nur 10% von über 3,3 Millionen der polnischen Juden erlebten das Kriegsende. Ein Großteil der Überlebenden verließ das Nachkriegspolen in mehreren Migrationswellen. Nach 1968 verblieben dort weit weniger als 20 tausend Juden und es hatte den Anschein, dass die jüdisch-polnische Geschichte bald ihr Ende finden würde. Doch seit 1989 ist in Polen überraschenderweise die Wiedergeburt einer kleinen, aber sehr dynamischen jüdischen Gemeinschaft zu beobachten.

All das zeigt tiefe und vielschichtige Beziehungen zwischen der polnischen und jüdischen Geschichte. Diese Beziehungen sind dermaßen wichtig, dass ohne sie weder die Geschichte Polens noch die der jüdischen Diaspora zu begreifen ist. Diese über Jahrhunderte zusammengewachsene Geschichte zeigt das Warschauer Museum Polin. In dem Vortrag werden kursorisch ausgewählte Elemente dieser Kultur und gleichzeitig die Gründe dafür gezeigt, warum dieses Museum in kurzer Zeit über eine Million Besucher angelockt hat.

Dariusz Stola, Direktor des Museums der Polnischen Juden, ist Historiker, Professor im Institut für Politische Studien der Polnischen Akademie der Wissenschaften PAN. In seiner Forschung beschäftigte er sich mit der Geschichte der jüdisch-polnischen Beziehungen, mit der Geschichte der Volksrepublik Polen und der Geschichte derinternationalen Migration im 20. Jh. Seine Publikationen umfassen über hundertwissenschaftliche Artikel und zehn Bücher, darunter: Hoffnungund Vernichtung / Nadzieja i zagłada (1995); Antizionistische Kampagne in Polen 1967-1968 / Kampaniaantysyjonistyczna w Polsce 1967-1968 (2000); Patterns of Migration inCentral Europe (2001, zus. mit C. Wallace); Land ohne Ausweg? Migrationen aus Polen 1948-1989 / Kraj bez wyjścia? Migracje z Polski 1948-1989(2010); PVAP als Machtmaschine /PZPR jako machina władzy (2012, mit K. Persak). Seine Buchpublikationen wurden vielfach preisgekröntund ihr Autor mit dem Ritterkreuz des Ordens Polonia Restituta für seine Verdienste um die Forschung zurGeschichte Polens ausgezeichnet. Mitgliedder Wissenschaftsbeiräte vieler Institutionen und Zeitschriften im In- und Ausland, darunter des Internationalen Auschwitz-Rates.

Moderation: Univ.-Prof. Dr. Brigitta Helbig-Mischewski.

Raum 2094 der Humboldt-Universität zu Berlin, Unter den Linden 6

Gastgeber: Polski Uniwersytet Trzech Pokoleń w Berlinie

+++

Zapraszamy 11 stycznia 2019, godz. 18.00,
w sali 2094, Uniwersytet Humboldtów, Unter den Linden 6
na wykład Prof. dr hab. Dariusza Stoly

Dariusz Stola, dyrektor Muzeum Historii Żydów Polskich, jest historykiem – profesorem w Instytucie Studiów Politycznych PAN. W swoich badaniach zajmował się historią stosunków polsko-żydowskich, historią PRL i historią migracji międzynarodowych w XX w. Opublikował ponad 100 artykułów naukowych i dziesięć książek, w tym: Nadzieja i zagłada (1995); Kampania antysyjonistyczna w Polsce 1967-1968 (2000); Patterns of Migration in Central Europe (2001, z C. Wallace); Kraj bez wyjścia? Migracje z Polski 1948-1989 (2010); PZPR jako machina władzy (2012, z K. Persakiem). Jego książki był kilkakrotnie nagradzane, a on sam odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski za zasługi w badaniach historii Polski. Zasiada w radach naukowych wielu instytucji i czasopism w kraju i za granicą, w tym w Międzynarodowej Radzie Oświęcimskiej.

Temat wykładu: Żydzi w historii Polski: tysiąc lat obecności

Historia Polski i historia Żydów związały się w niezwykły sposób. Po pierwsze, jako jeden z niewielu krajów w Europie, ziemie historycznej Polski były nieprzerwanie zamieszkiwane przez Żydów przez blisko tysiąc lat, podczas gdy np. Hiszpania, Anglia, Rosja, czy Norwegia w różnych okresach wypędzały Żydów lub zabraniały im osiedlenia. Po drugie, przez kilka stuleci żydostwo polskie stanowiło największe skupisko Żydów na świecie, obejmujące ponad połowę wszystkich Żydów. Imigracja i przyrost naturalny sprawiły, że stanowili ok. 10 % ludności ziem polskich i jeszcze wyższy odsetek ludność miast, wnosząc znaczny wkład w rozwój gospodarczy kraju – głównie w handlu, rzemiośle i finansach. Po trzecie, ta liczna społeczność wytworzyła w ciągu wieków oryginalną i bogatą kulturę, odróżniającą ją od społeczności żydowskiej w innych krajach. Te szczególne cechy kultury polskich Żydów przetrwały nawet XIX wiek, gdy państwo polskie zniknęło z map Europy, zaś poprzez masową emigrację, zostały przeniesione na inne kontynenty, w tym zwłaszcza do Ameryki i Palestyny. Na ziemiach polskich powstawały i rozwijały się kluczowe dla historii diaspory ruchy ideowe, jak hasydyzm, syjonizm i bundyzm, tu kwitła literatura w języku jidysz i życie religijne. Po czwarte, w XIX i XX w. Żydzi i Polacy żydowskiego pochodzenia wnieśli znaczący wkład nie tylko w gospodarkę i życie społeczne, ale także w polską kulturę, wysiłek na rzecz niepodległości, czy dzieła charytatywne, zaś uczeni polsko-żydowskiego pochodzenia przyczyniali się do rozwoju nauki polskiej i światowej, zdobywając m.in. kilka nagród Nobla.

Polskę i żydowską historię łączy też jej największa tragedia: Żydzi polscy stanowili pierwszą i największą grupę ofiar nazistowskiego „Ostatecznego rozwiązania”. To w okupowanej Polsce stworzyli Niemcy olbrzymią większość gett, ją też wybrali na miejsce obozów zagłady, gdzie mordowali Żydów zwożonych z całej Europy. Zaledwie 10% z ponad 3,3 mln polskich Żydów dożyło końca wojny. Olbrzymia większość ocalałych opuściła powojenną Polskę w kilku falach emigracji. Po 1968 r. pozostało zaledwie kilkanaście tysięcy i zdawało się, że polsko-żydowska historia niedługo się zakończy, ale po odzyskaniu wolności w 1989 r. obserwujemy w Polsce niespodziewane odrodzenie niewielkiej, ale prężnej żydowskiej społeczności.
Wszystko to pokazuje głębokie i wielorakie związki historii Polski i historii Żydów, związki tak ważne, nie można bez nich zrozumieć ani historii Polski ani historii żydowskiej diaspory. Właśnie tę zrośniętą przez wieki historię pokazuje warszawskie Muzeum Polin. Wykład przedstawi pokrótce jej wybrane składniki, pokazując zarazem dlaczego muzeum przyciągnęło w krótkim czasie ponad milion gości.

Moderacja: prof. UAM dr hab. Brigitta Helbig- Mischewski.